მედიის თვითრეგულირება
საზოგადოების პასუხისმგებლობის მოდელი გულისხმობს, რომ მედია ანგარიშვალდებული იყოს საზოგადოების წინაშე და მოახდინოს რეაგირება მედია მომხმარებლის პრეტენზიებზე მედია შინაარსთან დაკავშირებით. საზოგადოებასა და მედიას შორის თანამშრომლობა თომას ჰობსის “სოციალური კონტრაქტის” პრინციპებს ეფუძნება: ვინაიდან ადამიანის ინტერესებზე გავლენას არა მხოლოდ მისი ქმედება, არამედ სხვა ადამიანთა ქმედებებიც ახდენს, მნიშვნელოვანია ადამიანები ერთმანეთში შეთანხმდნენ წესებზე და არ დაარღვიონ ეს წესები; ადამიანი, რომელიც პასუხისმგებელია გარკვეულ ქმედებაზე, ამასთანავე ანგარიშვალდებულია აღნიშნული ქმედების შედეგებზე; პასუხისმგებლობის მქონე ადამიანი შედარებით ავტონომიურია ან თავისუფალია მიიღოს გადაწყვეტილებები, რომლებიც მის სამუშაოს უკავშირდება, გარე ზეწოლისა და გავლენის გარეშე. ავტონომიურობა კი პროფესიონალიზმის განსაზღვრებაში ცენტრალურია.
ჟურნალისტებს აქვთ საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანი ამბების გაშუქების პასუხისმგებლობა, რომლის ნაწილია ობიექტური თვალსაზრისის სამართლიანად და დაბალანსებულად წარმოდგენა. ანგარიშვალდებულება დაკავშირებულია ისეთი ქმედებების გაკიცხვასთან ან წახალისებასთან, რომლებიც, როგორც წესი, აღიარებულ პასუხისმგებლობას უკავშირდება. მედიის წარმომადგენლების ეთიკური ქმედება უკავშირდება მათ მორალურ ვალდებულებებს:
- საკუთარი თავის წინაშე - რათა დაიცვას საკუთარი რეპუტაცია;
- კლიენტების წინაშე - დაიცვას კონტრაქტი და კლიენტების სახელით იმოქმედოს პროფესიონალურად;
- ორგანიზაციისა და დამქირავებლის წინაშე - იმოქმედოს ორგანიზაციის მიზნებისა და პოლიტიკის შესაბამისად;
- პროფესიისა და პროფესიონალი კოლეგების წინაშე - დაიცვას პროფესიული სტანდარტები და რეპუტაცია;
- საზოგადოების წინაშე - გაითვალისწინოს საზოგადოებრივი საჭიროებები და მოთხოვნები.
მედიის მიერ მიღებულ ეთიკურ გადაწყვეტილებებს გავლენა აქვს ადამიანთა დიდ რაოდენობაზე, პროფესიონალიზმის მნიშვნელოვანი კომპონენტი კი არის ორიენტირება საზოგადობრივ სამსახურზე. საზოგადოებრივი სამსახურის ეთიკის განვითარების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოვლინებაა ჟურნალისტური თვითრეგულირების მექანიზმების არსებობა.
ჟურნალისტური თვითრეგულირება მნიშვნელოვანია, რადგან:
- ის იცავს სარედაქციო დამოუკიდებლობას;
- ამცირებს სახელმწიფოს ჩარევას;
- ხელს უწყობს მედიის ხარისხის გაუმჯობესებას და პროფესიისადმი სანდოობის გაზრდას;
- მედიის ანგარიშვალდებულების დემონსტრირებაა;
- საშუალებას აძლევს საზოგადოებას, იცოდეს, თუ რას უნდა მოელოდეს ობიექტური და კეთილსინდისიერი მედიისგან;
- საშუალებას აძლევს საზოგადოებას, ხელი მიუწვდებოდეს მედიაზე.
არსებობს 3 ტიპის თვითრეგულირება:
- ინსტიტუციონალიზებული - პრესის საბჭოები;
- არაინსტიტუციონალიზებული - მედია საშუალებების შიდა რეგულაციები, ინდივიდუალური ომბუდსმენები;
- შერეული რეგულირება - კანონის საფუძველზე მარეგულირებელთან ან მაუწყებლებთან შექმნილი გასაჩივრების კომისია.
ინსტიტუციონალიზებული რეგულირება - პრესის საბჭო
პრესის საბჭოები თვითრეგულირების ყველაზე გავრცელებული ფორმაა და მედია კრიტიკის მნიშვნელოვანი პლატფორმაა. უმეტეს ქვეყნებში პრესის საბჭო არის ნებაყოფლობითი, სამი სუბიექტის (მესაკუთრეები, ჟურნალისტები, საზოგადოების წარმომადგენლები) მონაწილეობით შექმნილი ორგანოა, რომლის მიზანია:
-
დაიცვას პრესის თავისუფლება;
-
საზოგადოების წარმომადგენელთა მონაწილეობით განიხილოს მედიის წინააღმდეგ შესული საჩივრები.
გადაწყვეტილებების ერთობლივად მიღებით, პრესა ახდენს დემონსტრირებას, რომ ზრუნავს ინფორმაციის ხარისხზე, რომ მედია პროფესიონალები პასუხისმგებლიანად მოქმედებენ და მედიის რეგულაციის და სახელმწიფოს ჩარევის აუცილებლობა არ არის.
პრესის საბჭოების ძირითადი ფუნქციებია:
-
მიიღოს საჩივრები;
-
დაადგინოს ეთიკის კოდექსთან შეუსაბამობის საკითხი;
-
განიხილოს საჩივრები;
-
შეასრულოს მედიასა და მომჩივანს შორის მედიაციის ფუნქცია;
-
მიიღოს სამართლიანი გადაწყვეტილებები;
-
მონიტორინგი გაუწიოს ეთიკის ნორმების დარღვევას;
-
მოახდინოს საჩივრების ინიცირება;
-
გაახმოვანოს მედიის ინტერესები;
-
შეიმუშაოს სტანდარტები და პერიოდულად განაახლოს არსებული კოდექსი;
-
ხელი შეუწყოს კვლევებს და ტრენინგებს.
როგორც წესი, პრესის საბჭო გადაწყვეტილებებს საკუთარ ვებ-გვერდზე აქვეყნებს, გარკვეულ ქვეყნებში კი ავალდებულებს მედიას, თავადაც გამოაქვეყნოს საბჭოს გადაწყვეტილება ან შეასწოროს უზუსტობა.
საქართველოში მოქმედებს ჟურნალისტური ეთიკის ქარტია, რომელიც წევრობაზე დაფუძნებული ორგანიზაციაა. ქარტია, ქარტიის პრინციპების საფუძველზე, როგორც მისი წევრების, ასევე სხვა მედია საშუალებების წინააღმდეგ შესულ საჩივრებს იხილავს.
არაინსტიტუციონალიზებული რეგულირება
მედიის მომხმარებელთან უკუკავშირის და ანგარიშვალდებულების მიზნით, ინდივიდუალურ მედია საშუალებებს შიდა სარედაქციო რეგულაციები აქვთ დანერგილი, რაც, როგორც ომბუდსმენის ინსტიტუტს, ასევე მკითხველთა წერილების გამოქვეყნებას, კონტრაქტში ეთიკური ნორმების დაცვის ვალდებულების განსაზღვრას, შიდამონიტორინგის სამსახურის ფუნქციონირებას და სხვადასხვა ფორმებს გულისხმობს.
პრესის ომბუდსმენი, რომელსაც მედიის მესაკუთრეები და მედიის წარმომადგენლები ერთობლივად ნიშნავენ, ხელს უწყობს მედიის ანგარიშვალდებულების კონცეფციის ჩამოყალიბებასა და მის პოპულარიზაციას. ომბუდსმენის ინსტიტუტი მედიის ანგარიშვალდებულების სამ სხვადასხვა სისტემას გულისხმობს:
I. ამერიკული მოდელი - ცალკეული გაზეთების და სამაუწყებლო კომპანიების მიერ დანიშნული ,,მკითხველთა ადვოკატი'', რომელიც მკითხველთა სარჩელებს იღებს, იხილავს და მხარეებს შორის მედიაციას ცდილობს.
II. შვედური მოდელი - პრესის საბჭოს სპეციალური აგენტი, რომელიც ფილტრავს საჩივრებს: იხილავს მარტივ საჩივრებს, ხოლო გაცილებით სერიოზულებს განსახილველად პრესის საბჭოს უგზავნის.
III. მესამე მოდელი - სახალხო დამცველის მე-18 საუკუნის შვედური ტრადიცია, რომელიც თავისი არსით, ფართო მანდატით მოქმედ სახალხო დამცველის ინსტიტუტს ჰგავს.